ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص: 9

مسجد جهان بدل مى شود. براى آشنايى با اين طرح معمارى، در آغاز بايد به ساختمان اصلى مسجد، كه به سان قلب طرح توسعه است، نظر افكند؛ بنابراين، بيان فشرده اى از تحوّلات تاريخى مسجد نبوى و شهر مدينه، از پگاه هجرت پيامبر صلى الله عليه و آله تاكنون، بايسته است و از جمله به تغيير سمت قبله از قدس به مكّه مكرّمه، معرّفى عناصر نوين معمارى افزوده به مسجد، مدّت زمان ساخت و توسعه مسجد در زمان پيامبر صلى الله عليه و آله و ... اشاره مى شود.

پرداختن به اين گونه مسائل، از آن رو است كه تحليل كارهاى امروز و فردا و شناخت ويژگى هاى آن، بر بنياد همين امور برپاست، و اندكى گسترش در بحث، موجب شده است كه همه دگرگونيهاى ساختمانى و مجموعه بناى مسجد نيز مورد بررسى قرار گيرد.

ناگزيريم فروتنانه يادآور شويم كه براى سامان دادن به اين پژوهش، بايد در تاريخ معمارى جزيرةالعرب و دگرگونى هاى آن در گذر روزگار تا پيشرفت هاى گسترده اخير تلاش و كوششى فراوان به عمل آيد، امّا اين كتاب، كه در تهيّه آن تنها از اسناد و مدارك معمارى بهره گيرى شده است، به اين دليل فراهم آمده كه افزون بر سپاسگزارى از دست اندركاران اين توسعه، زمينه ساز جستارهاى گسترده تر پيرامون عمليات جديد نوسازى حرم شريف نبوى باشد.

ص: 10

تصوير ص 10 (نيمه اوّل تصوير مسجد)

نماى داخلى مسجد النبى در دو صفحه روبروى هم

نمايى عمومى از محلّ برگزارى نماز كه ستونهاى مرمرى، سرستونهاى آراسته به مس نگارين، طاقها و سقفهاى ساخته شده از سنگ صنعتى در آن ديده مى شود.

ص: 11

تصوير ص 11 (نيمه دوّم تصوير مسجد)

ص: 12

تصوير ص 12

نماى داخلى ميان مسجد قديم و توسعه جديد. سقفهاى نورگير كه به تازگى طرّاحى شده است و فضاى روباز بالاى وروديها در عكس نمايان است.

ص: 13

ص: 14

ص: 15

تصوير ص 15

ص: 16

فرمود: منزل نيز همين جاست، ان شاءاللَّه. محلّ يادشده، زمينى از آنِ دو كودكِ يتيم نافع بن عمر نجار بود كه براى خشك كردن خرما به كار مى رفت. پيامبر صلى الله عليه و آله كودكان را فرا خواند و از آنان خواست كه آنجا را براى ساختن مسجد به وى بفروشند. آنان گفتند: يا رسول اللَّه! ما آن را به تو مى بخشيم. حضرت نپذيرفت و سرانجام با پرداخت ده دينار، آن زمين را خريد. آن محلّ در آغاز خرابه اى بود كه چندين اصله درخت خرما و شمارى گور در آن قرار داشت، پيامبر فرمان داد با قطع درختان آن را هموار كنند و از تنه و شاخه درختان در ساختمان مسجد بهره گيرند.

پيامبر نقشه مسجد را چنين ترسيم كرد كه قبله آن رو به بيت المقدّس باشد؛ از اين رو، نخل ها را به سوى قبله رديف كردند و براى بالا بردن پايه هاى مسجد، زمين را حدود سه ذراع كندند. حضرت همچنين براى مسجد، سه در قرار داد: درِ جنوبى در انتهاى مسجد، باب الرحمه در غرب و باب جبرئيل در شرق، كه خود از همين در وارد مى شد. ارتفاع مسجد به اندازه بلنداى يك مرد بود و مساحت آن 1050 مترمربّع؛ يعنى راستاى شمالى- جنوبىِ آن هفتاد ذراع (35 متر) و راستاى شرقى- غربىِ آن شصت ذراع (30 متر).

مسجد با چوب درخت خرما و خشت فراز آمد و سقف آن با شاخه هاى نخل پوشيده شد. پيامبر صلى الله عليه و آله در انتهاى مسجد سايه بانى نهاد كه آن را «صُفّه» خواندند و غريبان و بينوايان كه به اهل صُفّه شهرت يافتند، در آنجا منزل گزيدند.

ص: 17

خواندند، تا اين كه آيه 144 سوره بقره نازل شد و بر پايه آن، قبله مسجد كه رو به شمال داشت، به سمت جنوب برگشت.

قَد نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ في السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبلَةً تَرضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الحَرام؛ «ما گردانيدن رويت در آسمان را نيك مى بينيم. پس تو را به قبله اى كه بدان خوشنود شوى، بگردانيم؛ پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن.»

ص: 18

ستون ها، هشت ستون، هريك به دليل يك ويژگى، شهرت يافته اند:

1- ستون مخلّقه.

2- ستون قرعه (عايشه يا مهاجران)، محلّى براى نشست مهاجران از مكّه.

3- ستون توبه (ابولُبابه)، جايى كه ابولبابه، براى توبه، خود را بدان بست.

4- ستون محرس (على عليه السلام)، محلّ نماز حضرت على عليه السلام.

5- ستون وفود، محلّى كه پيامبر صلى الله عليه و آله، هيأتهاى نمايندگى را به حضور مى پذيرفت.

6- ستون سرير، مكان اعتكاف پيامبر صلى الله عليه و آله.

7- ستون مربعةالقبر.

8- ستون تهجّد، محلّ نماز شب و مناجات پيامبر صلى الله عليه و آله، كه اينك در جاى آن محرابى ساخته اند.

ص: 19

زمان حيات پيامبر گرامى اسلام، در نهايت، 3876 متر مساحت داشت.

ص: 20

بايسته مى نمود.

عمر شكل مسجد را دگرگون نكرد، بلكه تنها به مساحت آن افزود و ساختمان جديد را، همچون عصر نبوى، با خشت و تنه و شاخه نخل فراز آورد. با اين توسعه، طول مسجد از سمت قبله به شام (در جهت شمالى) 140 ذراع و عرض آن 120 ذراع شد. بلندى سقف نيز به 11 ذراع، يعنى حدود 5/ 5 متر افزايش يافت؛ بدين ترتيب، 1100 متر مربع بر مساحت مسجد افزوده گشت و مسجد در سه جهت جنوبى و شمالى و غربى گسترش يافت. سه درِ جديد براى مسجد فراهم آمد و درهاى مسجد به شش باب رسيد و كف مسجد با حصير پوشانده شد. عمر همچنين در نورپردازى مسجد كوشيد و مبلغى در خور براى خوشبو كردن آن در روزهاى جمعه و ماه مبارك رمضان تعيين كرد.

ص: 21

اين توسعه است و به محرابى مى ماند كه امام در آن مى ايستد و نماز مى خواند. در اين عمليّات، درى با نام باب النّبى نيز در مقابل مرقد منوّر حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله گشوده شد.

ص: 22

تصوير ص 22، (نيمه اوّل تصوير توسعه جديد)

عكس هوايى بخشى از مساحت توسعه جديد با گنبدهاى متحرّك. چادرهاى تاشوى صحنهاى داخلى در انتهاى تصوير هويداست.

ص: 23

تصوير ص 23، (نيمه دوّم تصوير توسعه جديد)

ص: 24

ص: 25

منبر به بلنداى آدمى يا اندكى فزون تر است و پنج وجب وسعت دارد. طول آن پنج گام و پلّه هايش هشت تاست. درازاى مسجد 196 و پهناى آن 126 قدم است، 290 ستون تراشيده از سنگ دارد كه بدون طاق، به سقف مسجد پيوسته است.

در پى آتش سوزى گسترده اى كه رمضان سال 654 ه. (1256 م) مسجد را در كام كشيد و همه چيز را سوزاند، مستعصم، خليفه عبّاسى، به سال 655 ه. (1257 م) به بازسازى آن پرداخت، امّا به دليل يورش تاتاران و چيرگى ايشان بر بغداد، توفيق به پايان رساندن آن را نيافت.»

ص: 26

تصوير ص 26، (نيمه اوّل تصوير وروديهاى جانبى)

پنج ورودى جانبى، كه نام پيامبر صلى الله عليه و آله داخل دايره اى در ميان هر يك نقش بسته است.

ص: 27

تصوير ص 27، (نيمه دوم تصوير وروديهاى جانبى)

ص: 28

سليمان بن عبدالملك ويران شده بود.

در رمضان سال 886 ه. (1481 م) صاعقه اى رخ داد، آتش سوزى گسترده اى پديد آمد و مناره جنوب شرقى مسجد فرو ريخت و همه فضاى مسجد و هرچه در آن بود سوخت؛ در نتيجه، سلطان قايتباى فرمان بازسازى كامل مسجد را صادر كرد و طى آن، دو گنبد به مسجد افزوده شد؛ يكى بر فراز محراب عثمانى و ديگرى بالاى حجره مطهّر پيامبر صلى الله عليه و آله كه هر دو بر ستون هايى تا كف مسجد استوار بودند و طاقهايى آجرى داشتند.

محراب عثمانى به بهترين شكل زيباسازى گرديد، حجره مطهّر و اطراف آن، نيز نماى ديوار قبله، بار ديگر با سنگ مرمر آراسته شد و سرانجام در رمضان سال 888 ه. (1483 م) عمليات ساختمانى به پايان رسيد.

براى بازسازى مسجد ومدرسه وديگر متعلّقات آن، در اين مرحله، بيش از يكصدوبيست هزاردينار هزينه شد. افزوده هاى سلطان قايتباى به فضاى مسجد را حدود يكصد و بيست مترمربّع شمرده اند. از نشانه هاى نمايان اين بازسازى، برپا ساختن 305 ستون بود كه در مسجد به چشم مى آمد.

ص: 29

شد. همه اين كارها در سال 947 ه. (1540 م) سامان گرفت.

در عصر سلطان عبدالحميد عثمانى، كاربرد سنگ مرمر در مسجد فزونى يافت و از جمله، همه سطح مسجد با مرمر سنگ فرش شد.

در عصر سلطان محمود ثانى، به سال 1228 ه. (1813 م) گنبدى كه در زمان قايتباى بنا شده بود، به دليل بروز شكاف در بنياد آن، برچيده شد و به جاى آن گنبدى جديد با پايه هايى از آجربزرگ فرازآمد، اين گنبد پوششى از جنس سرب داشت و با رنگ سبز آراسته شده بود، بالاى آن نيز نشانى از زرين مى درخشيد. گنبد سلطان محمود ثانى همچنان پابرجاست.

در همان سال، كف سمت شمال مسجد را با مرمر پوشاندند و پورسلين (چينى) ديوار قبر مطهّر را بازسازى كردند و اطلس زربفت سبزرنگى را كه با خطّى دلكش و زيبا آراسته بود، بر مضجع منوّر انداختند.

اقدامات عبدالمجيد (1255 ه./ 1839 م- 1277 ه./ 1861 م) گسترده ترين عمليّات توسعه مسجد نبوى در عصر عثمانى است، كه جز حجره شريف پيامبر صلى الله عليه و آله، محراب هاى سه گانه و منبر و مناره اصلىِ كنار گنبد، همه زواياى مسجد را فرا گرفت و دوازده سال به درازا كشيد.

در اين عمليّات، كف مسجد با سنگ سياهى كه از حرّه آورده بودند، پوشيده شد و استفاده از آن به ديگر بخش هاى مسجد هم سرايت كرد.

ستون ها و طاق ها با سنگ قرمز زينت يافت، ستون ها همچنين با مرمر نگارين و آراسته به آب طلا زيباسازى شد. پايه هاى يكپارچه جديدى هم كه طاقى در بالا و گنبدى بر فراز طاق داشت، برپا گرديد. براى تقويت تكيه گاه طاقها، ديوارهاى مسجد نيز استحكام بيشترى يافت و كف بخش انتهايى مسجد، با مرمر سنگ فرش شد. سراسر بام مسجد را گنبدهاى كوچكى از جنس سرب پوشاند. بلنداى سقف مسجد از داخل يكسان

ص: 30

بود، امّا از خارج، ارتفاع گنبدها تفاوت داشت و گنبد بالاى قبر مطهّر، بلندترين آنها به شمار مى رفت. اين گنبدها با خشت هاى چهارگوش بزرگ و گِل ناب ساخته شده بود و از داخل نگاره هايى زيبا داشت؛ با آيه هايى از قرآن و بريده هايى از چكامه بلند بُرده در وصف پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله.

مسجد سه محراب داشت: محراب نبوى كه محلّ برپايى نماز حضرت با يارانش بود و اينك در روضه شريفه واقع است، محراب دوم در راستاى محراب نخست در جهت قبله و محراب سوم بيرون از روضه شريفه.

سلطان عبدالمجيد، بجز ورودى هاى چهارگانه باب السلام، باب الرحمه، باب النساء و باب جبرئيل، ورودىِ پنجمى هم در شمال مسجد گشود. وى مناره هاى مسجد را نيز به پنج مناره افزايش داد: مناره اصلى، مناره سليمانى، مناره مجيدى، مناره باب الرحمه و مناره باب السلام.

از افزوده هاى وى تأسيس وضوخانه اى در بيرون مسجد، ميان باب النساء و باب جبرئيل بود. او منبر و سه محراب را طلاكارى كرد و سراسر مسجد را با مرمر پوشاند. در شمار هداياى وى به مسجد دو شمعدان طلاى الماس نشان است كه بالاسر مبارك نهاده اند. در عصر عبدالمجيد، نماى حجره مطهّر كه زائران در برابر آن مى ايستند، با پنجره اى مشبّك از مس زرد پوشانده شد كه بر روى آن نوشته شده است: «لا اله الّا اللَّه الملك الحقّ المبين، سيّدنا محمّد رسول اللَّه الصادق الوعد الأمين». چلچراغ هايى بلورين درهمه سقف هاى حرم آويزان است و از ورودى باب السلام تاحجره شريفه، زير هر گنبد جارى بلورى مى درخشد. در صحن حرم باغچه اى كوچك قرار دارد كه در آن نخل و سدر و تمر هندى كاشته بودند. گستره مسجد پس از عمليّات توسعه سلطان عبدالمجيد ثانى، به 10342 مترمربّع رسيد.

يكى از وروديهاى مسجد قديم پس از نوسازى عصر عثمانى و يكى از چلچراغها.

ص: 31

اين صفحه صدق الله العظيم ى و صدق الله العظيم ه ا صدق الله العظيم ت

تصويرص 31

ص: 32

ص: 33

ديوارهايى كه از طرف شرق و غرب 128 متر و از طرف شمال 91 متر طول دارد. ژرفاى زيرسازى ديوارها و ستون ها پنج متر و عمق پايه مناره ها هفده متر است. در انتهاى بخش شمالى مسجد، پنج شبستان، در ميان دو صحن، سه رواق و در هريك از جهت هاى شرقى و غربى، سه رواق ساخته شد.

نُه در جديد و از جمله دو ورودى جانبى احداث گرديد كه باب السعودى، باب المجيدى، باب العزيزى، باب الضيافة و باب خالد بن الوليد از آن شمار است. چنان كه گفتيم، دو صحن و دو مناره به مسجد اضافه شد و مسجد نبوى در اين مرحله، 689 ستون و 44 پنجره داشت. امّا بخش هاى قديم حرم، كه يادگار عصر سلطان عبدالمجيد عثمانى بود، از

نماى مسجد قديم پس از توسعه اوّل سعودى.

باب السلام و ساختمان مخصوص خبازه ها درعكس ديده مى شود.

ص: 34

تصويرص 34، (نيمه اوّل تصوير هوايى مسجد النبى)

عكس هوايى از مسجد نبوى در سال 1412 ه/ 1992 م، پيش از اجراى توسعه. مسجد قديم در عكس ديده مى شود، در حالى كه عمليات ساختمانى توسعه جديد در پيرامون آن جريان دارد.

خيابان كمربندى ميان بافت شهرى و زمين هايى كه براى اجراى نقشه مسجد در نظر گرفته شده، پيوند داده است.

ص: 35

تصويرص 35، (نيمه دوّم تصوير هوايى مسجد النبى)

ص: 36

اين عناصر بهره مى برد: 173 ستون استوانه اى، از جمله 31 ستون مرمرى، 15 ستون داخل روضه منوّره، دو ستون در ديوار جنوبى حجره شريفه، دو ستون در ديوار شرقى آن، يك ستون در ديوار غربى خارج از روضه و 11 ستون در رواق قبله، پيش روى روضه شريفه.

در توسعه سعودى مُصحف خانه اى گشايش يافت كه مجموعه اى كم نظير شامل 1774 نسخه از قرآن هاى خطّى با شيوه هاى خوشنويسى گوناگون را دربرداشت. 12000 كتاب چاپى، 600 نسخه خطّى وشمارى از نسخه هاى عكسى و نشريات ادوارى نيز در اين كتابخانه نگهدارى مى شد.

توسعه دوم سعودى كه در عصر ملك فيصل صورت گرفت، سمت غربى حرم مطهّر و پيرامون آن را دربر داشت و مساحت آن 94000 مترمربّع، يعنى شش برابر گستره حرم در آن روز بود.

ص: 37

ص: 38

تاريخى آن؛ امرى كه مسجد را مركزيّتى ويژه بخشيده و آن را با بافت مدنى شهر همساز كرده است. تأسيسات عمومى و تجارى شهر، نخست بر اساس اهمّيت آنها و پيوندشان با مسجد و سپس بر پايه مناسبات ميان خود، در پيرامون مسجد گسترده اند. روان بودن حركت دوسويه ميان مسجد و خيابان هاى اطراف، ضرورتى است كه برپايه حفظ آسايش و آرامش مردم و توجّه به آثار اين آمد و شد بر محيط پيرامون، شكل گرفته است.

در اين طرح، فضاى گسترده اطراف، كه به سان كمربندى گرداگرد مسجد پيچيده است، كاربرد فضاى ميانجى را دارد و در هنگام ازدحام جمعيّت از آن براى برپايى نماز هم بهره گيرى مى شود. استفاده بهينه از فضاها و خيابانهاى اطراف ساختمان حرم مطهر، يكى از اهداف بنيادين توسعه است كه مسجد را كانون توسعه مدنى و محور طبيعى و معنوى آن مى سازد.

ص: 39

تصوير ص 39

ص: 40

به منظور پرهيز از آميزش فضاى روحانى مسجد با سر و صداى برخاسته از تأسيسات رفاهى از يك سو و جلوه دادن فرّ و شكوه مسجد در ميان بافت مدنى شهر و آسيب نديدن نماى آن از درآميختن با ساختمان هاى گوناگون اطراف، از سوى ديگر، همه تأسيسات خدماتى و رفاهى در ساختمانى به فاصله هفت كيلومتر از مسجد گرد آمده و با يك زيرگذر كه براى آسايش رهگذران در مسيرهاى مسجد و روان بودن آمد و شد نمازگزاران فراهم آمده، به حرم ارتباط يافته است.

ص: 41

ص: 42

ضرورت پيوند يكنواخت ميان ساختمان قديم و جديد موجب شد كه نوسازى هايى در مسجد قديم صورت گيرد؛ از جمله مى توان به پوشاندن صحن روباز ميان دو ساختمان با دوازده سايه بان برقى به شكل گنبدهاى قديم اشاره كرد. همين طرح 18* 18 مترى در دو فضاى روباز با ابعاد 32* 64 متر نيز اجرا شده است.

ص: 43

تصوير ص 43

ص: 44

ص: 45

گنجايش نودهزار نمازگزار را دارد. راه هاى ارتباطى نمازگزاران با مسجد متعدّد است، امّا براى پيشگيرى از رودررويى با كسانى كه از درهاى اصلى خارج مى شوند يا آنان كه به طبقه زيرين مى روند، چند درِ خروجى در كنار ورودى هاى هفت گانه اصلى درنظر گرفته شده كه مخصوص نمازگزاران طبقه بالاست.

پلكان ثابت و برقى كه جمعاً به سى چشمه مى رسد، مسير رفت و برگشت نمازگزاران بين سطح و زيرزمين است. پشت بام را ايوانى مسقّف به عرض شش متر در برگرفته است. عدد «6»، در همه جاى ساختمانِ مسجد كاربرد بسيار دارد.

ص: 46

ص: 47

تصوير ص 47

ص: 48

دريچه هاى تهويه درست بالاى ستون چادرها قرار گرفته تا تمام فضاى مسجد به گونه اى يكنواخت خنك شود.

هنگام ريزش باران كه چادرها گشوده است، آب از روى چادرها به داخل پايه هر چادر مى ريزد و از آنجا به شبكه پساب زيرزمينى مسجد راه مى يابد.

در بالاى ستونِ هر يك از چادرها، از چهار طرف نورافكن هايى يكسان با ديگر ستون هاى مسجد نصب شده است، تا در شب روشنايى مسجد را فراهم سازد. نماى پايه چادرها در هنگام بسته بودن، بازتابى از شكل گلدسته هاى مسجد است.

اين چادرهاى تاشو، افزون بر همه اين دقّت و هدفمندى، از سادگى و زيبايى خاصّى برخوردارند.

تصويرى از صحنهاى داخلى با چادرهاى گشوده.

تصوير ص 48 (نيمه اوّل صحنهاى داخلى)

ص: 49

ص: 50

نيمه اوّل تصوير ص 50 و 51

نماى داخلى يكى از گنبدهاى متحرّك در صحنهاى 27 گانه مسجد. چوب كاريهاى دقيق دستى و نقشه زبياى آن با استفاده از سنگهاى آمازونيت آبى روشن ديده مى شود.

ص: 51

نيمه دوّم تصوير ص 50 و 51

ص: 52

نيمه اوّل تصوير ص 52 و 53

پوشش داخلى يكى از گنبدهاى متحرّك. طرّاحى دقيق از كنده كارى قرنيزها و آرايش ميانى گنبد.

ص: 53

نيمه دوّم تصوير ص 52 و 53

ص: 54

طرّاحى اين گنبدها به گونه اى انجام گرفته است كه با طرّاحى ديگر بخش هاى توسعه جديد و ساختمان قديم همنواخت باشد؛ از اين رو، گنبدهايى هماهنگ با گنبد سبز مسجد و البته كوتاهتر از آن، طرّاحى شده است. قطر انحناى هر گنبد 02/ 8 متر است و در طرّاحى آن از نرم افزار كامپيوترى سه بعدى آوتوكد (AutoCAD) كه با معادلات پيچيده رياضى، عناصر و ابعاد داخلى و خارجى بنا را تعيين مى كند، بهره گيرى شده است.

استفاده از اين برنامه، در اجرا، موجب پديد آمدن سازه هايى كاملًا سنجيده شده است.

هر گنبد از داخل و خارج پوششى آراسته دارد و در عين استحكام از وزنى اندك برخوردار است. پوشش درونى گنبد چوب آميخته به نوعى چسب است و نماى بيرون آن از چوب خالص. بر فراز هر گنبد، هلالى برنزى مى درخشد كه با طلاى 23 قيراط روكش شده است.

ريل هايى كه گنبدها به صورت كشويى روى آنها حركت مى كنند، لبه هايى از سنگ مصنوعى محلّى دارد تا با نماى ايوان هاى پيرامون مسجد هماهنگ باشد.

ص: 55

تصوير ص 55

ص: 56

معروف به رزيزه پوشيده شده و بالاتر از آن قطعات گرانيت محلّى با نام بكرى است كه رنگى سوخته دارد. بخش هاى بالايى آن از گرانيت صنعتى است و بالاى هر مناره، هلالى از جنس مس و آراسته به آب طلا، با پنج متر ارتفاع جلوه مى كند.

ص: 57

يكى از شبستانهاى جانبى كه پوشش مرمرين ديوارها و نقشه هاى ساده ستاره هشت پر در پايه هاى ديوار را نشان مى دهد. ديوار، نقش و نگارها، طاقها و سقفها در عكس ديد مى شود.

قديمى مسجد شش متر است. سقف شبستان ها كه طاق ها را به هم پيوند مى دهد، به نه مربّع تقسيم شده كه با پوششى از سنگ صنعتى و با استفاده از تصوير ستاره هشت پر به صورتى يكنواخت آرايش يافته است. افزون بر ستون هاى داخل مسجد، ايوان مسقّفِ چهار سوى بام مسجد نيز، ستون هايى استوانه اى شكل دارد.

ص: 58

ص: 59

تصوير ص 59

ص: 60

ساج، با قطر پانزده سانتيمتر است و از بيرون روكشى از مس دارد. در وسط هر در، دايره بزرگى است كه نام محمّد صلى الله عليه و آله بر آن نقش بسته و در دايره كوچكترى كه درون آن است، رسول اللَّه نوشته شده است.

از آنجا كه هر لنگه ازدرهاى مسجد، 5/ 1 تن وزن دارد، زير هريك از درها چرخهايى نصب شده تا باز و بسته كردن درها با سهولت بيشترى انجام گيرد. درهايى ديگر به همين شكل در شرق و غرب و قبله مسجد ساخته شده است. در جهت شمالى و در طرفين باب ملك فهد دو درِ ديگر با همان ابعاد وجود دارد.

سردراصلى، لوحى ازسنگ صنعتى است. زير آن نورگيرى مشبّك و پايين تر از آن كتيبه اى با اين آيه است:

ادخُلُوها بِسَلامٍ آمِنينَ.

سرسراى ورودى با مرمرهايى چيده شده به شكل هاى اسلامى و از جمله ستاره هشت پر، سنگ فرش شده است. بخش ميانى اين سنگ فرش رنگ و شكلى برجسته دارد.

افزون بر درهاى ياد شده و بجز درهاى قسمت زيرزمين، دوازده ورودى با درهاى چوبى در بخش پلكان برقى تعبيه شده است كه ابعادى كوچكتر، يعنى دقيقاً 9/ 1* 2/ 2 متر دارند؛ بنابراين، مجموع درهاى طبقه همكف به ترتيب زير است:

هفت ورودى بزرگ، هر كدام با پنج در به ابعاد 6* 3 متر.

چهارده در جانبى با همان اندازه.

دو ورودى از پشت ساختمان، هركدام با سه در، با همان ابعاد.

دو در ورودى و خروجى.

دو در ورودى، ورودى باب الرحمه (با دو در)، ورودى باب النساء (با

ص: 61

دو در).

ودوازده در دولنگه كوچك كه به شش پلّه برقى و پلكان سنگىِ درهاى چهارده گانه يادشده منتهى مى شود.

در طبقه زيرزمين دو ورودى شيبدار خارجى و شش پلكان به خارج و يك پلكان به داخل مسجد وجود دارد.

ص: 62

بالاى ازاره مرمرى، قرنيزى قرار دارد كه با خط ثلث آياتى از قرآن كريم را در طول 5/ 1 كيلومتر از ديوارهاى داخلى حرم نوشته است. اين قرنيز در ميان كمربندى مرمرى است و بالاتر از آن نمايى است با سنگ صنعتى به شكلهاى مختلف.

نظر به اهميّت ورودى هاى هفت گانه و ضرورت نمايان بودن آن، كف سرسراهاى ورودى به گونه اى ويژه با سنگ مرمر سفيد و ستاره اى هشت پر در ميان، پوشيده شده است. به كارگيرى سنگ مرمر (كراره) در مسجد به اندازه اى گسترده شده كه ديوارهاى پلكان را هم فرا گرفته تا با گستره كف مسجد هماهنگ باشد. استفاده از مرمرسفيد براى احساس سرما و گرماى بيشتر، در فصول مختلف، و ايجاد محيطى شاد و آسوده در فضاى مسجد صورت گرفته است، امّا در زيرزمين براى هماهنگى بيشتر از پوشش سراميك بهره گيرى شده است. بخش هاى خارجى مسجد، همگى سنگ فرشى از گرانيت دارد.

نماى داخلى يكى از سرسراهاى ورودى و درهاى جانبى با سنگفرشهاى ويژه كه به شكل ستاره هشت پر و رنگ نمايان آرايش شده است.